Skojarzenie oksytocyny z porodem i laktacją jest bardzo naturalne i powszechne w społeczeństwie. Wiele kobiet podczas porodu korzysta ze wsparcia kroplówki z oksytocyną, dla sprawniejszego przebiegu porodu i jest to zdecydowanie najpopularniejsze jej wykorzystanie w medycynie. Prawda jest jednak taka, że z dobrodziejstwa oksytocyny korzystamy bez przerwy, niezależnie od płci.

Czym jest oksytocyna?

Oksytocyna to peptydowy neuroprzekaźnik odgrywający dużą rolę w regulacji zachowań społecznych i prokreacji. Nazwa oksytocyny pochodzi od greckich słów (ωkνξ, τokoxξ), które znaczą „szybkie narodziny”. Tę nazwę opracowano po odkryciu przez Dale’a w 1906 roku jej właściwości obkurczających macicę. Niedługo później odkryto także jej właściwości nasilające laktację. Jej sekwencja składająca się z 9 aminokwasów została sprecyzowana niemalże 50 lat później, w 1953 roku. Pozwoliło to opracować metodę syntezy oksytocyny w laboratorium. Pod względem struktury chemicznej jest bardzo podobna do wazopresyny – różnią się tylko dwoma aminokwasami.

Oksytocyna przyłącza się tylko do jednego specyficznego dla siebie receptora – Oxtr. Ta cecha odróżnia ją mocno od wazopresyny, która dokuje do przynajmniej 3 różnych receptorów. Do oksytocyny przylgnęło kilka potocznych określeń, takich jak hormon miłości lub hormon przytulania.

Oksytocyna jest syntetyzowana w neuronach jądra przykomorowego (PVN) i nadwzrokowego (SON) podwzgórza. Po produkcji większość jej zasobów jest transportowana do tylnego płata przysadki mózgowej, skąd jest później uwalniana w razie potrzeby. Ekspresja zarówno samej oksytocyny, jak i jej receptorów jest nieco większa u kobiet, niż u mężczyzn. Jej działanie również zależne jest częściowo od płci, ponieważ znacząco wpływają na nią hormony płciowe. Istnieją też zależne od płci różnice w dystrybucji receptorów oksytocynowych pomiędzy poszczególnymi rejonami mózgu.

struktura chemiczna oksytocyny

Sekwencja aminokwasowa oksytocyny: Cys-Tyr-Ile-Gln-Asn-Cys-Pro-Leu-GlyNH2

Najpopularniejsze zastosowanie w medycynie – wspomaganie porodu

Oksytocyna jest czynnikiem, który inicjuje silne skurcze mięśni macicy. Naturalnie duże jej ilości są uwalniane w organizmie kobiety podczas akcji porodowej, jednak w sytuacjach wymagających dodatkowego wsparcia, rodzącej podawana jest przez personel medyczny dodatkowa kroplówka z oksytocyną, by przyspieszyć i wzmocnić fizjologiczną reakcję. Poród z oksytocyną jest bardzo częstą praktyką.

Zdarza się też wywoływanie porodu z oksytocyną. Taki zabieg stosuje się w przypadkach, gdy ciąża osiąga 42 tydzień, a akcja porodowa nie następuje samoczynnie. Wywoływanie porodu oksytocyną może być stosowane także w przypadkach, gdy stan zdrowia kobiety lub płodu wskazuje na potrzebę szybszego zakończenia ciąży.

Nie zawsze jest jednak możliwość zastosowania oksytocyny podczas porodu. Istnieją potencjalne przeciwwskazania do zastosowania oksytocyny. Wśród nich są np. poprzeczne ułożenie płodu, który wymaga najpierw obrotu, istniejące ryzyko pęknięcia macicy, dysproporcja pomiędzy rozmiarem główki dziecka a miednicą matki, lub przejście w przeszłości niektórych zabiegów operacyjnych na macicy.

Oksytocyna ma też historię stosowania w celu wywołania lub wzmocnienia laktacji. W tym kontekście doniesienia o skuteczności są jednak mieszane.

Działalność oksytocyny w mózgu i alternatywnie stosowana donosowa oksytocyna

Działając w naszym centrum dowodzenia, oksytocyna wywiera ogromny wpływ na regulowanie zachowań społecznych. To właśnie ten aspekt jej działania uczynił oksytocynę bardzo popularną wśród badaczy. Poza zachowaniami społecznymi jest jeszcze kilka aspektów działania mózgu, w które ingeruje oksytocyna.

Podczas porodu stosuje się kroplówki, jednak by osiągnąć inne korzyści, te dotyczące mózgu, stosuje się bardziej praktyczny i wygodny sposób, czyli spray donosowy z oksytocyną. W ten sposób oksytocyna ma być dużo efektywniej transportowana do mózgu kanałami otaczającymi nerwy węchowe. Po dotarciu do mózgu może z większą intensywnością aktywować swoje receptory. Przyjrzyjmy się teraz, co tak naprawdę ta oksytocyna w mózgu robi.

oksytocyna spray

Wpływ na funkcjonowanie społeczne i bliskie relacje

Oksytocyna bardzo sprzyja budowaniu bliskich, romantycznych relacji. Czyni nas bardziej opiekuńczymi i ufnymi. Poza tym sprzyja też sytuacjom typowo towarzyskim, zmniejszając poziom lęku społecznego. Wynika to z wpływu na większą kontrolę reakcji ciała migdałowatego i hipokampu na tego typu stresory.

Peptyd ten wpływa częściowo na kognicję, szczególnie jej elementy związane z życiem społecznym. Np. może ułatwiać zapamiętywanie twarzy i rozpoznawanie ludzi. W tym aspekcie mocno współpracuje z wazopresyną. Może też poprawiać zdolność rozpoznawania stanu emocjonalnego drugiej osoby poprzez obserwację samej okolicy jej oczu.

Zauważono, że podanie donosowej oksytocyny heteroseksualnej parze przed seansem nagrania video przedstawiającego burzliwą, konfliktową dyskusję skutkowało bardziej pozytywnymi odruchami w ich późniejszej komunikacji (kontakt wzrokowy, mowa ciała, wyrażanie siebie) w porównaniu do grupy placebo.

U kobiet poziom oksytocyny pozytywnie korelował z raportowanym nasileniem uczuć związanych z przywiązaniem, skłonności do wyrażania i dzielenia się emocjami według kwestionariusza Temperament and Character Inventory.

Najlepiej poznany jest wpływ oksytocyny na więź matki z dzieckiem. Analizy pokazują między innymi korelację stężeń oksytocyny w pierwszym trymestrze i na krótko po porodzie z poziomem przywiązania do dziecka objawiającym się wpatrywaniem w potomka, czułością mowy, dotyku itp. Oksytocyna zdecydowanie wpływa na poziom opiekuńczości u obojga rodziców.

Oksytocyna uczestniczy w budowaniu więzi i to nie tylko z innymi ludźmi. Jest sporo doniesień wskazujących na wyższe poziomy oksytocyny dzięki bliskiej więzi człowieka ze zwierzęciem. Dla przykładu u ludzi, których zwierzęta nawiązywały z nimi długi kontakt wzrokowy i z którymi byli mocno przywiązani, mieli znacznie wyższe poziomy oksytocyny (ale nie wazopresyny) w moczu, niż ludzie, którzy mieli słabszą więź i którzy otrzymywali krótsze spojrzenie. Na temat wpływu zwierząt na oksytocynę pisałem osobny artykuł dużo wcześniej, a znajdziesz go TUTAJ.

Warto jednak zauważyć, że w kontekście zachowań społecznych oksytocyna to nie tylko słodzenie. Wpływa ona mocno na proces tworzenia związków ukierunkowanych na prokreację i wspólne życie, a w kontekście ewolucyjnym wiązało się to nie tylko z poprawą stosunku do płci przeciwnej, ale też z blokowaniem konkurencji ze strony innych osobników tej samej płci. Tak więc mocniej działająca oksytocyna w mózgu może czasem nasilać np. zachowania agresywne pomiędzy dwoma mężczyznami, pomimo jej ogólnie promiłosnego działania.

Samopoczucie i stres

Oksytocyna wpływa na funkcjonowanie osi HPA (podwzgórzeprzysadka – nadnercza) regulując zarówno jej bazowe działanie, jak i ostrą reakcję stresową. Badania przedkliniczne pokazują, że ekspozycja na różne bodźce stresowe (fizjologiczne lub psychologiczne) powoduje wzrost oksytocyny w osoczu i kilku znaczących rejonach mózgu.

Badania pokazywały możliwość redukcji lęków dzięki oksytocynie, głównie podczas interakcji społecznych, ale nie tylko. Jest to efektem zarówno hamującego działania na kortykoidy, jak i z interakcji oksytocyny z jej receptorami zlokalizowanymi w ciele migdałowatym mózgu, które jest zaangażowane w przetwarzanie emocji.

Stężenia oksytocyny w osoczu są odwrotnie skorelowane zarówno z diagnozami depresji, jak i z nasileniem objawów depresyjnych raportowanych samodzielnie przez badanych. W jednym badaniu osób z depresją zauważono, że pacjenci z najniższymi stężeniami oksytocyny mieli najsłabszą skłonność do poszukiwania interakcji społecznych.

Ciekawy eksperyment pokazał, że przyjęcie donosowej oksytocyny wzmacnia przeciwlękowy efekt wsparcia społecznego. W tym przypadku była to obecność przyjaciela przed stresem, a jako stresor zastosowano przemówienie publiczne oraz rozwiązywanie zadania arytmetycznego przed publicznością. Markerem efektu była zmiana stężenia kortykosteronu.

Badacze wskazują na możliwość wykorzystywania oksytocyny terapeutycznie w niektórych zaburzeniach nastroju. Pozostaje nam obserwować przebieg kolejnych badań 🙂

Autyzm?

Na bazie efektów z wcześniejszych badań (rozpoznawanie emocji, wzrost empatii, łatwiejsze nawiązywanie więzi), upatruje się powiązań zaburzeń ze spektrum autyzmu z dysfunkcjami układu oksytocyny. Poszukiwania przyczyn tych zaburzeń są ciężkie i nadal nie ma twardych wniosków, jednak pewne tropy wskazują m.in. na korelację objawów autystycznych z polimorfizmami w genach kodujących produkcję oksytocyny i jej receptorów. Na podstawie tych podejrzeń niektórzy wypatrują w preparatach z oksytocyną narzędzia do ułatwiania życia osobom ze spektrum autyzmu.

Dla przykładu eksperyment z wlewami dożylnymi z oksytocyną u dorosłych osób z zespołem Aspergera pokazywał osłabienie nasilenia powtarzalnych zachowań, które były charakterystyczne dla zaburzenia, oraz poprawę rozpoznawania i zapamiętywania zabarwienia emocjonalnego słyszanych słów (radosne, obojętne, złe, smutne).

Doniesienia z użyciem donosowej oksytocyny u dzieci i dorosłych ze spektrum Autyzmu jednak nie są tak optymistyczne, ponieważ badania na dużych grupach nie potwierdzają znaczenia klinicznego – nie zauważono znaczących różnic w zachowaniach społecznych w porównaniu do placebo. Interesujące wyniki dało jednak badanie, w którym efektywność donosowej oksytocyny u dzieci z Autyzmem porównywano z bazowymi stężeniami peptydu, przed rozpoczęciem eksperymentu. Zauważono, że najwyraźniejsze efekty były widoczne u dzieci, które bazowo miały oksytocynę najniżej. Potrzeba jeszcze wiele kolejnych badań, jednak otwiera to ciekawe perspektywy, ponieważ szczególnie ciężko jest znaleźć lek umożliwiający poprawę funkcjonowania społecznego i budowania relacji, a nie tylko redukcję towarzyszących objawów.

Życie seksualne

Oksytocynę nazywamy hormonem miłości i w tym aspekcie niektórzy upatrują dodatkowych możliwości w stosowaniu oksytocyny donosowo. Poza potrzebą bliskości i przywiązaniem oksytocyna wpływa też na te bardziej przyziemne, fizyczne aspekty.

Sprawnie działająca oksytocyna sprzyja pobudzeniu seksualnemu. Np. u mężczyzn może zwiększać częstość erekcji. Receptory oksytocyny występują w najądrzach i w ciele jamistym prącia. Aktywacja receptorów w tych rejonach wpływa na kurczliwość i ejakulację. Poziom oksytocyny naturalnie mocno wzrasta u mężczyzny w czasie orgazmu. Donosowa inhalacja oksytocyny podnosi jej poziom na około godzinę i może zwiększać poziom pobudzenia seksualnego. Jej donosowe przyjmowanie w okolicy zbliżenia może też pomagać mężczyznom z anorgazmią. W badaniach na zwierzętach samcom korzyści przynosiła już jednorazowa dawka oksytocyny, więc ma ona również działanie szybkie i doraźne. Warto jednak zauważyć, że w tym kontekście oksytocyna nadal jest zależna od hormonów steroidowych i jeżeli brakuje np. testosteronu, to oksytocyna samodzielnie niewiele zdziała.

U kobiet również wzrost oksytocyny naturalnie towarzyszy wzrostowi pobudzenia seksualnego i orgazmom. U płci pięknej oksytocyna podnosi wrażliwość na bodźce sensoryczne. Pojedyncze doniesienia mówią, że podanie donosowe oksytocyny nasila lubrykację i wzmaga uczucie pobudzenia seksualnego. Tutaj także działanie jest zależne od steroidów, głównie estradiolu.

Przeczytaj także:

Pamięć i kognicja

Wcześniej wspomniałem o pozytywnym wpływie oksytocyny na społeczne aspekty kognicji, np. rozpoznawanie twarzy. Niestety w kontekście pamięci innych typów już tak przyjemnie nie jest. Badania na ludziach pokazują, że i u kobiet, i u mężczyzn duży skok oksytocyny wręcz pogarsza pamięć. Przeprowadzano głównie testy sprawdzające zapamiętywanie i przetwarzanie słów. Tak więc jeśli ktoś stosuje oksytocynę donosowo, to lepiej jej unikać przed nauką i sytuacjami, gdzie potrzebna jest dobra pamięć.

e-book - Nootropy. Z czym to się je?

Apetyt

Zasadniczo oksytocyna jest czynnikiem zmniejszającym apetyt i ograniczającym ilość przyjmowanych pokarmów. Uczestniczy również w trawieniu cukrów, podobnie jak oreksyna i neuropeptyd Y, czyli dwa główne czynniki hamujące apetyt. Co ciekawe, w ciąży zmniejsza się aktywność neuronów oksytocynowych i stężenia oksytocyny są mniejsze, co jest jednym z powodów wzrostu apetytu w tym okresie.

Gdzie kupić oksytocynę?

Na tę chwilę oksytocyna w ampułkach do wlewów dożylnych jest stosowana jedynie w lecznictwie zamkniętym w szpitalach, nie sprzedaje się jej w aptekach. Niekiedy stosuje się ten peptyd off label, używana jest wtedy oksytocyna w sprayu do nosa. Chętni nabywają oksytocynę zazwyczaj w tzw. szarej strefie na różnych marketplace w internecie lub w sklepach z odczynnikami chemicznymi. W Polsce oksytocyna nie jest substancją kontrolowaną i jej zakup czy posiadanie nie jest nielegalne. Zazwyczaj ma postać albo fiolek z proszkiem do rozpuszczenia, albo gotowego sprayu donosowego. Na rynku przeciętna cena oksytocyny to 120-150 zł za fiolkę.

Jak podnosić oksytocynę naturalnie?

Najbardziej oczywistym sposobem na podniesienie oksytocyny, są różnego rodzaju czynności seksualne i romantyczne. Przytulanie, dotyk, stymulacja o podłożu erotycznym (szczególnie sutków u kobiety), orgazm – każdy z tych czynników mocno podniesie oksytocynę.

Kolejny sposób, bardziej długofalowy, to posiadanie zwierzaka domowego i nawiązanie z nim bliskiej więzi. Interakcja z takim bliskim zwierzakiem, taka jak głaskanie lub wpatrywanie się w jego oczy będzie zwiększać wyrzuty oksytocyny.

Oksytocyna może wzrastać podczas słuchania relaksacyjnej muzyki. Zauważono to w badaniu na pacjentach w czasie rekonwalescencji po operacji kardiologicznej. Muzyka relaksacyjna podczas odpoczynku w łóżku skutkowała znacznie wyższymi stężeniami oksytocyny niż w grupie kontrolnej bez muzyki.

Skuteczna jest też joga. Badanie obejmowało pacjentów ze schizofrenią w ustabilizowanym stanie dzięki farmakologii. Porównywano zmiany stężeń oksytocyny w osoczu i nasilenie objawów związanych z jej działaniem (funkcjonowanie społeczne, rozpoznawanie emocji itp.). Grupa uprawiająca jogę miała w obu parametrach lepsze wyniki niż grupa kontrolna.

Należy dbać o gospodarkę hormonów płciowych. Zarówno estrogeny, jak i androgeny mają duży wpływ na sprawność gospodarki oksytocyną. Niedoboru estradiolu lub testosteronu będą znacznie osłabiać jej działanie.

Oksytocynę podnoszą też niektóre zapachy. W badaniu wzrost oksytocyny notowano przy inhalacji olejkami eterycznymi lawendy, rumianku rzymskiego, szałwii muszkatołowej, drzewa sandałowego, neroli, a także absolutu jaśminowego. Badanie dotyczyło stężenia oksytocyny w ślinie, a obejmowało kobiety po menopauzie.

Jako ciekawostkę dodam, że oksytocynę podnoszą też niektóre rekreacyjne używki. Tyczy się to konkretnie MDMA, które jest empatogenem i część jego praktycznych efektów pokrywa się z tym, co ma robić oksytocyna. Oczywiście oksytocyna nie jest głównym inicjatorem efektów po spożyciu MDMA, jednak ma w nich swój udział.

Przeczytaj o innych peptydach:

Podsumowanie

Oksytocyna wywiera na nas znaczący wpływ na dosłownie każdym etapie życia. Co więcej, można powiedzieć, że jest jednym z czynników, które to życie napędzają, umożliwiając nam (i nie tylko nam) przedłużanie gatunku. Pomimo aktualnego ograniczenia zastosowania oksytocyny w medycynie do bardzo konkretnych przypadków, wiemy o jej wielu możliwościach i potencjalnych zastosowania off label.

Źródła:

  • Lee HJ, Macbeth AH, Pagani JH, Young WS 3rd. Oxytocin: the great facilitator of life. Prog Neurobiol. 2009;88(2):127-151. doi:10.1016/j.pneurobio.2009.04.001
  • Linmarie Sikich, M.D. et al. „Intranasal Oxytocin in Children and Adolescents with Autism Spectrum Disorder” October 14, 2021 N Engl J Med 2021; 385:1462-1473 DOI: 10.1056/NEJMoa2103583
  • https://med.stanford.edu/news/all-news/2017/07/oxytocin-improves-social-abilities-in-some-kids-with-autism.html
  • Nilsson U. Soothing music can increase oxytocin levels during bed rest after open-heart surgery: a randomised control trial. J Clin Nurs. 2009 Aug;18(15):2153-61. doi: 10.1111/j.1365-2702.2008.02718.x. PMID: 19583647.
  • Tarumi W, Shinohara K. The Effects of Essential Oil on Salivary Oxytocin Concentration in Postmenopausal Women. J Altern Complement Med. 2020 Mar;26(3):226-230. doi: 10.1089/acm.2019.0361. Epub 2020 Feb 3. PMID: 32013535.
  • Thompson MR, Callaghan PD, Hunt GE, Cornish JL, McGregor IS. A role for oxytocin and 5-HT(1A) receptors in the prosocial effects of 3,4 methylenedioxymethamphetamine („ecstasy”). Neuroscience. 2007 May 11;146(2):509-14. doi: 10.1016/j.neuroscience.2007.02.032. Epub 2007 Mar 23. PMID: 17383105.