Lit – pierwiastek śladowy jako lek na zaburzenia psychiczne 

Lit jest jednym z pierwiastków śladowych, które mają udokumentowane działanie terapeutyczne w psychiatrii. Mało tego, jest jednym z najpowszechniej w historii stosowanych leków psychiatrycznych. Pewne dane wskazują na powiązanie pomiędzy niedostateczną podażą litu z pożywieniem i wodą a występowaniem różnych zjawisk społecznych i zaburzeń psychicznych.

Informacje ogólne o licie

Lit nie jest oficjalnie uznawany za mikroskładnik niezbędny dla człowieka, aczkolwiek istnieją nieoficjalne wytyczne, sugerujące optymalną podaż na poziomie 1 mg dziennie dla dorosłego ważącego około 70 kg. Daje to 14,3 μg na kilogram masy ciała.

W Europie spożycie litu jest względnie niskie. Z pracy opublikowanej w 2012 roku wiemy, że u polskich studentów spożycie litu w ciągu całego dnia wynosiło około 10,7 μg.

Metal ten został odkryty w 1817 roku. Jego wprowadzenie do lecznictwa jest częścią procesu uznawanego za początek psychofarmakologii. Oszacowano, że stanowi ~0.0017% składu skorupy ziemskiej. Lit występuje naturalnie w wodzie pitnej oraz w wodach podziemnych, a przez to występuje w śladowych ilościach w glebie i roślinach, które spożywamy. Co ciekawe, w sezonie jesienno-zimowym rośliny mają większe stężenia litu. W lit, poza wodą mineralną, najbardziej obfitują płatki zbożowe, ziemniaki, pomidory, orzechy i kapusta.

Lit wchłania się w całości w jelicie cienkim. Przyswajany jest za pośrednictwem kanałów sodowych. W zdecydowanej większości wydalany jest przez nerki, w ciągu 24 h od spożycia.

Mechanizm działania litu

Lit ma wiele działań. W ustroju wpływa zarówno na działanie mózgu, jak i na pewne funkcje tkanek obwodowych.

Wpływ na układ serotoniny

Lit hamuje aktywność autoreceptorów serotoninowych 5-HT1B, przez co zwiększa wyrzut serotoniny do przestrzeni synaptycznych. Dzięki temu serotonina może intensywniej aktywować receptory postsynaptyczne i wywoływać właściwy efekt biologiczny.

Wpływ na układ dopaminy

W wyniku stosowania preparatów litu podczas epizodów maniakalnych pobudzające działanie dopaminy może być lekko zahamowane. Jeśli jednak przeanalizujemy jego działanie po urazie mózgu, to wtedy może regenerować transmisję dopaminergiczną. Tak więc można uznać, że lit moduluje działanie układu dopaminergicznego.

Wpływ na pracę tarczycy

To, jak lit wpływa na funkcjonowanie tarczycy, jest niestety jedną z jego największych bolączek. W metaanalizie dotyczącej toksyczności długotrwałej kuracji litem wykazano, że wzrost ryzyka wystąpienia niedoczynności tarczycy jest aż 5-krotny! Lit kumuluje się w tkance tarczycy, gdzie osiąga około 3-4x większe stężenia niż w osoczu krwi.

Problematyczne jest to, że lit zmniejsza wychwyt jodu przez tarczycę i osłabia zdolność do jodowania tyrozyny. Ponadto zmienia strukturę tyroglobuliny i hamuje tworzenia koloidu w wierzchołkowej części komórek tarczycowych. Przez to zaburzona zostaje synteza hormonów tarczycy – tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3). Lit obniża też aktywność dejodynaz typu I i II. Kumulowany jest też w tkance przysadki mózgowej i podwzgórza, gdzie sabotuje aktywność hormonów uczestniczących w osi podwzgórze-przysadka-tarczyca. Monitorowanie zdrowia tarczycy (łącznie z oznaczeniem stężeń przeciwciał tarczycowych) jest bardzo ważnym elementem diagnostycznym podczas kuracji solami litu.

Powyższe działanie jest problematyczne w większości przypadków, ale oczywiście nie zawsze. W przypadku nadczynności tarczycy takie działanie może być nawet pożądane.

Działanie neuroprotekcyjne

Lit zwiększa ekspresję czynnika BDNF w hipokampie i korze mózgowej, dzięki czemu wpływa na tempo regeneracji neuronów i ich rozrostu. Zapobiega też toksyczności nadmiernych ilości glutaminianu. Duńscy naukowcu zauważyli, że wyższa podaż litu z wodą skutkuje mniejszą częstością rozwoju demencji. W mysim modelu choroby Azheimera zanotowano, że mikrodawki litu w dłuższej perspektywie zapobiegały pogarszaniu pamięci i zmianom neurohistopatologicznym.

Pozostałe działania

Lit najprawdopodobniej uczestniczy w wychwycie i transporcie witamin B12 i B9, które pełnią szeroka i bardzo ważną rolę w neuroregulacji. Korzysta z kanałów sodowych, co wpływa też na modulację transportu sodu w komórkach. Lit uszczupla też komórkowe stężenia mio-inozytolu, co jest sugerowane jako jeden z mechanizmów odpowiedzialnych za działanie terapeutyczne. Hamuje GSK-3 (glycogen synthase kinase 3), czyli czynnik zapalny, wiązany z rozwojem wielu niektórych chorób.

Potencjał terapeutyczny litu

Poniżej przedstawiam doniesienia na temat potencjału terapeutycznego leczenia litem w różnych przypadłościach.

Lit w leczeniu choroby afektywnej dwubiegunowej

Leczenie choroby dwubiegunowej (ChAD) jest najpopularniejszym zastosowaniem leków z węglanem litu. W terapii zaburzeń dwubiegunowych jest stosowany już od 1949 roku. Wynika to z wielotorowego działania stabilizującego nastrój, co minimalizuje ryzyko wejścia w ostrą w fazę maniakalną, a przy już trwającej fazie może pomóc z niej wyjść. Dawki dzienne stosowane w tej przypadłości zazwyczaj mieszczą się w zakresie 600–1200 mg i są rozbijane na 2-3 porcje dzienne. Działanie terapeutyczne ujawnia się po około 2-3 tygodniach przyjmowania.

Obecnie węglan litu stosowany jest głównie w leczeniu etapów manii i hipomanii, a także, by zapobiegać nawrotom etapów maniakalnych. W leczeniu epizodów depresji i depresji jednobiegunowej jest również stosowany, jednak znacznie częściej w parze z innymi lekami jako środek wspomagający, niż jako główny lek.

Stabilizacja nastroju

Lit znany jest z działania normotymicznego, a więc zdolności do stabilizowania nastroju i przywracania równowagi psychicznej. Jednym z najbardziej doniosłych skutków optymalnej podaży litu jest znaczna redukcja częstości samobójstw. Są też doniesienia na temat wpływu na zmniejszenie poziomu agresji i konfliktów z prawem wśród społeczności spożywających odpowiednie ilości litu.

Lit w leczeniu zaburzeń odżywiania

A konkretniej w anoreksji (anorexia nervosa). Pewne, już dość stare publikacje, opisują efektywność soli litu w leczeniu anoreksji. Niestety badanie te były dość małe, ale wskazują, że po 3-4 tygodniach kuracji litem poprawia się stan chorych na anoreksję – wzrasta apetyt i pojawiają się przyrosty masy ciała.

Lit w leczeniu uzależnień

Stabilizacja psychologiczna bywa pomocna też w leczeniu różnego rodzaju uzależnień. Konkretne badania przeprowadzano w przypadku alkoholizmu. Rozpoczęcie kuracji litem podczas odwyku skutkowało znacząco rzadszymi nawrotami nałogu. Zauważono też, że większe stężenia litu w osoczu częściej towarzyszyły abstynencji. Analizy wpływu litu na różne rejony mózgu (a konkretnie prążkowie i wzgórze) wskazują, że lit może usprawniać podejmowanie dobrych decyzji i pomagać pacjentom zmagającym się z patologicznym hazardem.

Inne działania

Lit wykazuje pewne właściwości modulujące pracę układu immunologicznego, co objawia się również zmianami w ilości przeciwciał tarczycowych. Są też przesłanki wskazujące na działanie przeciwstarzeniowe litu.

Suplementacja litem – dostępne preparaty

W psychiatrii stosuje się zazwyczaj węglan litu (18-19% litu pierwiastkowego) – ta postać występuje w lekach na receptę, które kupimy w aptece. Standardowe dawki w tabletkach zaczynają się od 150 mg węglanu litu, ale są dostępne też 300 i 600 mg.

Istnieją jednak również suplementy diety dostępne bez recepty, które zawierają sole litu. W nich najpopularniejszy jest orotan litu, jednak można spotkać również asparaginian litu. W takich suplementach zazwyczaj używana jest ilość 5 mg na kapsułkę, co daje dużo mniej jonów litu niż w przypadku leków z węglanem. Tak więc suplementy stanowią raczej sposób na kompensację braków w diecie i lekkie wsparcie zdrowia, ale raczej nie sprawdzą się w zastosowaniu terapeutycznym. W ramach profilaktycznego uzupełniania litu woda lecznicza wydaje się świetnym jego źródłem, może nawet lepszym niż kapsułkowane suplementy.

Poza suplementami niektórzy stosują też wysokozmineralizowane wody lecznicze, które obfitują w jony litu. Tego typu wody, podobnie jak suplementy, są jednak bardziej sposobem na lekką suplementację lub profilaktykę, a w celach terapeutycznych lepiej powinny się sprawdzić preparaty z precyzyjnie wymierzonymi dawkami. Dobre wody mają na etykiecie zadeklarowaną zawartość tego pierwiastka. Takimi wodami są np. Zuber (18,53 mg litu na litr) i Franciszek (2,5 mg), natomiast pozostałe wody w większości mają poniżej 1 mg na litr.

Interakcje z lekami i suplementami

Diuretyki, takie jak mannitol, mogą obniżać stężenie litu we krwi o około 50%. Podobnie jest z kofeiną i innymi związkami z grupy metyloksantyn – teobrominą, teofiliną itp. Również nadmierna podaż sodu zwiększa wydalanie litu.

Wzrost stężenia litu natomiast powodują: leki na nadciśnienie (inhibitory ACE, blokery kanałów wapniowych), niesteroidowe leki przeciwzapalne. Leki na epilepsję mogą nasilać skutki uboczne litu.

Lit nasila działanie selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) oraz innych leków przeciwdepresyjnych i przeciwbólowych, podnoszących stężenie serotoniny.

Skutki uboczne litu

Gdy te następują, mogą obejmować nudności, spadek apetytu, biegunkę, spadek koncentracji, roztrzęsienie lub nasilone pragnienie.

Badanie litu we krwi

W wielu laboratoriach wykonujących badania krwi (takich jak ALAB, Diagnostyka i inne), można oznaczyć stężenie litu we krwi. Takie badanie wykonuje się niekiedy przed rozpoczęciem kuracji, a także w jej trakcie, by monitorować zmiany i przypadkiem nie doprowadzić do nadmiernego wzrostu. Badanie litu nie jest drogie, można je wykonać za mniej niż 50 zł.

Nie zdziw się jednak, że gdy wykonasz badanie poza kuracją litem, to wyjdzie Ci wynik poniżej zakresu referencyjnego. Lit nie ma określonych norm spożycia, toteż zakres referencyjny w laboratorium dostosowany jest do sprawdzenia, czy dawkowanie leku z litem zostało odpowiednio dobrane, a nie czy spożywamy odpowiednią ilość z dietą.

Źródła:

• Daria Szklarska, Piotr Rzymski „Is Lithium a Micronutrient? From Biological Activity and Epidemiological Observation to Food Fortification” Biol Trace Elem Res. 2019; 189(1): 18–27.
• Olivier Massot, Ph.D. et al. „5-HT1B Receptors: A Novel Target for Lithium Possible Involvement in Mood Disorders” Neuropsychopharmacology, 21(4), 530–541.
• Malhi GS et al. „Potential mechanisms of action of lithium in bipolar disorder. Current understanding.” CNS Drugs. 2013 Feb;27(2):135-53.
• Shaun W. Carlson and C. Edward Dixon „Lithium Improves Dopamine Neurotransmission and Increases Dopaminergic Protein Abundance in the Striatum after Traumatic Brain Injury” J Neurotrauma. 2018 Dec 1; 35(23): 2827–2836.
• Agnieszka Kraszewska i in. „Wpływ stosowania litu na czynność gruczołu tarczowego u pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową” Psychiatr. Pol. 2014; 48(3): 417–428
• Lars Vedel Kessing, MD et al. „Association of Lithium in Drinking Water With the Incidence of Dementia” JAMA Psychiatry. 2017 Oct; 74(10): 1005–1010.
• Gross HA et al. „A double-blind controlled trial of lithium carbonate primary anorexia nervosa.” J Clin Psychopharmacol. 1981 Nov;1(6):376-81.
• Jan Fawcett, MD et al. „A Double-blind, Placebo-Controlled Trial of Lithium Carbonate Therapy for Alcoholism” Arch Gen Psychiatry. 1987;44(3):248-256.
• Sartori HE „Lithium orotate in the treatment of alcoholism and related conditions.” Alcohol. 1986 Mar-Apr;3(2):97-100.
• Pallanti S et al. „Basal Ganglia activity in pathological gambling: a fluorodeoxyglucose-positron emission tomography study.” Neuropsychobiology. 2010;62(2):132-8.